Σοφία Βερυκίου: «Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου»-Η Guernica της Ελληνικής Επανάστασης (του 19ου Αιώνα)

Ο Delacroix θα ξαφνιάσει και πάλι, αφού αντί να απεικονίσει την ηρωική Έξοδο ή την τελευταία πράξη αντίστασης, όπου οι λίγοι υπερασπιστές της πόλης προτιμούν να ανατιναχτούν για να μην πέσουν στα χέρια του εχθρού, φτιάχνει μία αλληγορία.

«Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου» του Eugène Delacroix (1798-1863) αποτελεί ένα έργο – ορόσημο για την Ελληνική Επανάσταση.

Ο Delacroix άρχισε να δημιουργεί το έργο αμέσως μόλις το γεγονός της πτώσης έγινε γνωστό στον γαλλικό Τύπο. Μέσα σε τρεις μήνες καταφέρνει να το ολοκληρώνει και το παρουσιάζει στο δεύτερο άνοιγμα της φιλελληνικής έκθεσης, που οργανώνεται στην Γκαλερί Λεμπρέν του Παρισιού. Να σημειωθεί ότι το πρώτο άνοιγμα της έκθεσης έγινε είκοσι έξι μόλις ημέρες μετά την πτώση του Μεσολογγίου και σκοπός ήταν να συγκεντρωθούν χρήματα για να αγοραστούν από τα αιγυπτιακά σκλαβοπάζαρα, γυναίκες και παιδιά, που είχαν αιχμαλωτιστεί κατά τη διάρκεια της Εξόδου.

Στη συγκεκριμένη έκθεση παρουσιάστηκαν και άλλοι πίνακες του Delacroix, όπως «Η μάχη ανάμεσα στον Γκιαούρ και τον Χασάν», «Ο θάνατος ενός Τούρκου Αξιωματούχου στα Βουνά», «Η Εκτέλεση του Δόγη Marino Faliero». Πρόκειται για έργα που στηρίζουν με έμμεσα μηνύματα τον αγώνα των Ελλήνων ενάντια στη δεσποτεία. Συνολικά, παρουσιάστηκαν στην Γκαλερί Λεμπρέν περίπου 200 έργα με φιλελληνικό περιεχόμενο.

«Η Ελλάδα στα Ερείπια του Μεσολογγίου» παραλληλίζεται με την Guernica του Picaso, διότι και τα δύο έργα δημιουργήθηκαν κάτω από το σοκ που προκάλεσε ο αφανισμός των δύο πόλεων. Ο Delacroix θα ξαφνιάσει και πάλι, αφού αντί να απεικονίσει την ηρωική Έξοδο ή την τελευταία πράξη αντίστασης, όπου οι λίγοι υπερασπιστές της πόλης προτιμούν να ανατιναχτούν για να μην πέσουν στα χέρια του εχθρού, φτιάχνει μία αλληγορία. Μάλιστα, είναι η πρώτη φορά που θα καταφύγει στην αλληγορία για να παραστήσει ένα σύγχρονο γεγονός.

Η βιασμένη «Ελλάδα»

Το μεγαλύτερο μέρος του πίνακα καταλαμβάνεται από τη μορφή της «Ελλάδας», που απεικονίζεται ως μία νέα γυναίκα με παραδοσιακή στολή, η οποία στέκεται με λυγισμένα τα πόδια πάνω από τα ερείπια και με τα χέρια απλωμένα χαμηλά, σε μία κίνηση απελπισίας και ικεσίας για βοήθεια. Τα ρούχα της τσαλακωμένα και ανάστατα αποκαλύπτουν μέρος του στήθους της και προκαλούν στον θεατή έναν ισχυρό συνειρμό ότι η γυναίκα αυτή έχει βιαστεί.

Η αίσθηση αυτή επιτείνεται από τη μαύρη γραμμή που σχηματίζουν οι πτυχώσεις μεταξύ των μηρών της. Η σεξουαλικοποίηση του σώματός της παραπέμπει σε αυτό που θα ακολουθήσει αργότερα. Η γυναίκα αυτή, όπως και κάθε άλλη που αιχμαλωτίζεται, θα σταλεί στα σκλαβοπάζαρα και θα καταλήξει σε κάποιο από τα χαρέμια του Ισλάμ ως σεξουαλική σκλάβα ή υπηρέτρια.

Πολλαπλές ταυτότητες

Η «Ελλάδα» του Delacroix, όπως θα συμβεί αργότερα και με την «Ελευθερία» του, είναι πολύπλοκη και φέρει πολλαπλές ταυτότητες. Έχει το μέγεθος μίας «Νίκης» και τη μεγαλειώδη στάση της. Έτσι συνδέεται με το κλασικό της παρελθόν. Τα ρούχα της, όμως, που μαρτυρούν μία ανατολίτικη επιρροή, την τοποθετούν στην εποχή της. Είναι μία Ελληνίδα του καιρού της, αλλά και μία γυναίκα που έχει ζήσει κάτω από τον οθωμανικό ζυγό για τέσσερις αιώνες. Ταυτόχρονα, το κάλυμμα στο κεφάλι της, παραπέμπει στον φρυγικό σκούφο που φοράει και η Marianne, το γυναικείο σύμβολο της Γαλλικής Δημοκρατίας, που καθιέρωσαν οι Ιακωβίνοι επαναστάτες. Άλλοι κριτικοί έχουν επισημάνει ότι τα χρώματα των ρούχων, η στάση και η έκφραση θρήνου της «Ελλάδας», ανακαλεί παραδοσιακές θρησκευτικές απεικονίσεις της Παρθένου Μαρίας.

Η «Ελλάδα πάνω από τα ερείπια του Μεσολογγίου» είναι ένα δυνατό και αποτελεσματικό έργο πολιτικής προπαγάνδας. Κάθε σύνδεση έχει το συμβολισμό της και μεταφέρει φορτισμένα συναισθηματικά μηνύματα για στήριξη του αγώνα των Ελλήνων, που μετά την πτώση του Μεσολογγίου φαίνεται καταδικασμένος. Ειδικά το θέμα της σεξουαλικής υποδούλωσης χριστιανών γυναικών και η σύνδεση της βιασθείσας Ελλάδας με την Αγία Μητέρα, θέτει επιτακτικά το ζήτημα της επέμβασης των ευρωπαϊκών κρατών στην ελληνική υπόθεση. Η Ελλάδα και η Παρθένος Μαρία είναι οι μητέρες του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ο βιασμός της μίας είναι και βιασμός της άλλης και τελικά βιασμός όλου του δυτικού κόσμου από το Ισλάμ. Η ευρωπαϊκή παρέμβαση αποκτά χαρακτήρα ιερής υποχρέωσης. Άλλωστε, είναι γνωστό ότι όταν η αντιδραστική κυβέρνηση των Βουρβόνων αναγκάζεται να επέμβει στα ελληνικά πράγματα, προσπαθεί να αποπολιτικοποιήσει τον αγώνα των Ελλήνων για ανεξαρτησία και να τον περιορίσει σε μία μάχη θρησκευτικού χαρακτήρα.

Το έργο μονοπωλείται σε τέτοιο βαθμό από την αλληγορία της «Ελλάδας», που ο άνδρας θύμα περιορίζεται σε μία κηλίδα αίματος και ένα χέρι που προβάλλει κάτω από μία πέτρα. Από την άλλη, ο άνδρας κατακτητής, ένας Αιγύπτιος στρατιώτης, είναι μία περίεργα επιπεδοποιημένη υπεροπτική φιγούρα, σε μία ακαθόριστη απόσταση από την Ελλάδα. Μοιάζει με αληθοφανή ψευδαίσθηση.

Νέες αναγνώσεις

H Αμερικανίδα ιστορικός τέχνης Darcy GrimaldoGrigsby, συνδυάζοντας μία φεμινιστική, φροϋδική, μαρξιστική και μετα – αποικιακή προσέγγιση, προσφέρει μία ερμηνεία που δημιουργεί ρωγμές σε μία ανάγνωση του πίνακα με όρους αποκλειστικά φιλελληνισμού. Σύμφωνα με την Grigsby, ο Delacroix ζωγραφίζει την ιστορία της γαλλικής αποικιακής επιθετικότητας που γυρίζει μπούμερανγκ. Ζωγραφίζει μαύρους άντρες να γίνονται κύριοι των λευκών, ζωγραφίζει την Αίγυπτο και την Αφρική να εισβάλλουν στην Ευρώπη, (αναφορά στον Αιγύπτιο στρατιώτη), αντί για το αντίθετο.

Η Grigsby θυμίζει ότι ο Ναπολέων είχε χάσει τον Άγιο Δομήνικο, την Αίγυπτο και τη Σενεγάλη. Ο πίνακας του Delacroix βλέπει το παρελθόν της Γαλλίας με όρους απώλειας και αποτυχίας και όχι με όρους κυριαρχίας και ελέγχου.

Για την Grigsby, τέτοιες απεικονίσεις συναντούν όχι μόνο τις επιθυμίες του καλλιτέχνη, αλλά και τις ανάγκες της κυβέρνησης και της αντιπολίτευσης στη Γαλλία. Το φάντασμα, άλλωστε, της μαύρης νίκης και της λευκής απώλειας ενέπνευσε την στρατιωτική επίθεση το 1830 στην Αλγερία.

Η Grigsby τραβάει επίσης την προσοχή του θεατή σε κάποιες σημειωτικές πολυπλοκότητες του έργου. Για παράδειγμα, παρατηρεί την ομοιότητα του χεριού που βρίσκεται κάτω από τις πέτρες με το χέρι που εικονίζεται στη «Σχεδία της Μέδουσας» του Géricault. Πρόκειται για το χέρι του ίδιου του Delacroix, ο οποίος είχε ποζάρει για το συγκεκριμένο έργο. Το ίδιο χέρι απεικονίζεται και στη «Σφαγή της Χίου» (στη σκοτεινή περιοχή κάτω από το άλογο).

Το χέρι αυτό ενώνει τους τρεις πίνακες και τον Delacroix με δύο νεκρούς φίλους, τον Géricault και τον λόρδο Byron. Και οι δύο πέθαναν το 1824, με λίγους μήνες διαφορά. Επίσης, σύμφωνα με την Grigsby, το μοτίβο των κομμένων κεφαλιών που είναι τοποθετημένα στα ερείπια του Μεσολογγίου, αποτελεί μαρτυρία του βάρβαρου διαμελισμού των Ελλήνων αντρών και της σκλαβιάς των γυναικών.

Η ανάλυση αυτή μπορεί να αποσπά την προσοχή μας από μία παραδοσιακή πολιτική ανάγνωση, αλλά μας αναγκάζει να κοιτάξουμε ξανά στην ιστορία και στην ιστορική ζωγραφική, θέτοντας νέα και διαφορετικά ερωτήματα για το ρόλο της τέχνης.

(Η Σοφία Βερυκίου είναι φοιτήτρια στο Ιστορικό – Αρχαιολογικό του Πανεπιστήμιου Ιωαννίνων)

ieidiseis.gr